Ναός Ταξιαρχών Μητροπόλεως

Ο Ταξιάρχης βρίσκεται μέσα στα βυζαντινά τείχη, πολεοδομικό κύτταρο της Καστοριάς, κοντά στη Μητρόπολη, κτίσμα της εποχής της έσχατης τουρκοκρατίας, από τον οποίο και έλαβε, σε πρόσφατη σχετικά εποχή, την ονομασία Ταξιάρχης της Μητροπόλεως. Ο ναός, είναι μια μικρή τρίκλιτη, θολοσκέπαστη, βασιλική με νάρθηκα. Εξαιτίας των ελάχιστων διαστάσεων, δίνει την εντύπωση, εξωτερικά μιας μικρογραφίας παλαιοχριστιανικής ξυλόστεγης βασιλικής.

Ο Πελεκανίδης, βασισμένος στα γλυπτά αρχιτεκτονικά μέλη, που παρατήρησε σε δεύτερη χρήση στο ναό του Ταξιάρχη (κίονες, βάσεις και «επιθήματα» αμφικιόνων), υποθέτει ότι ο ναός χτίστηκε επάνω σε παλαιοχριστιανική βασιλική. Κατά τη γενική επισκευή και επανατοιχογράφηση του κεντρικού κλιτούς του ναού, το 1356/60 έκοψαν τους παλιούς ξύλινους ελκυστήρες των τόξων και τους αντικατέστησαν με νέους. Από ορισμένες δομικές ενδείξεις, όπως είναι η διαφορά της τοιχοποιίας και η διακοπή της διαδοχής των ανακουφιστικών κογχών, στον εξωτερικό μεσημβρινό τοίχο, διαπιστώνουμε ότι ο νάρθηκας αποτελεί προσθήκη, λίγο μεταγενέστερη, από την εποχή ανιδρύσεως του αρχικού ναού. Η εσωτερική διακόσμηση του μνημείου με τοιχογραφίες έγινε σε δύο στάδια. Το πρώτο στρώμα τοιχογραφιών, το οποίο είναι σύγχρονο με την οικοδόμηση του μνημείου (10ος αιώνας), διακρίνεται στις κόγχες του βορείου και νοτίου κλίτους και στους τοίχους του νάρθηκα. Το δεύτερο στρώμα τοιχογραφιών καταλαμβάνει τις επιφάνειες των τοίχων του κυρίως ναού και χρονολογείται στα 1359, σύμφωνα με την επιγραφή που υπάρχει πάνω από την είσοδο του ναού. Εσωτερικά ξεχωρίζουν οι εικόνες της Παναγίας που προσεύχεται, στην κόγχη του ιερού και της Κοίμησης της Θεοτόκου επάνω από την είσοδο του κυρίως ναού, μία από τις καλύτερες σε τέχνη και απόδοση εικόνες.

Στο ναό υπάρχει τάφος στον οποίο κατέληξαν μετά από πολλές περιπέτειες τα οστά του Μακεδονομάχου Παύλου Μελά και της συζύγου του Ναταλίας. Ο Παύλος Μελάς έχασε την ζωή του στην ευρύτερη περιοχή του όρους Βέρνο και κοντά στο χωριό Στάτιστα. Οι σύντροφοί του αναγκάστηκαν να εγκαταλείψουν το άψυχο σώμα του και να απομακρυνθούν από την περιοχή. Η είδηση του θανάτου του δημοσιεύεται μετά από λίγες μέρες στον Αθηναϊκό Τύπο, απ’ όπου πληροφορούνται οι Οθωμανικές Αρχές την ύπαρξη του άψυχου σώματος ενός Έλληνα αξιωματικού και το αναζητούν προκειμένου να διαμαρτυρηθούν στις Μεγάλες Δυνάμεις για την στήριξη αντάρτικων σωμάτων από την ελληνική κυβέρνηση. Ο Β. Ντίνας εισέρχεται ξανά στον οικισμό, βρίσκει το σκήνωμα του Παύλου Μελά, προσπαθεί να το ενταφιάσει αλλά δεν τα καταφέρνει και αφαιρεί το κεφάλι του προκειμένου να μην αναγνωριστεί από τις οθωμανικές αρχές που το αναζητούν. Λίγες μέρες αργότερα, το κεφάλι του Παύλου Μελά ενταφιάζεται με κηδεία στο εσωτερικό εκκλησίας στο Πισοδέρι, ενώ το σώμα του ενταφιάζεται αρχικά κοντά στον οικισμό και έπειτα, μετά από ενέργειες του μητροπολίτη Καστοριάς Γερμανού Καραβαγγέλη, στον προαύλιο χώρο του ναού των Παμμέγιστων Ταξιαρχών στην Καστοριά, όπου σήμερα βρίσκεται ο τάφος του Παύλου Μελά και της συζύγου του Ναταλίας.