Λιμναίος Οικισμός Δισπηλιού

Ο προϊστορικός οικισμός του Δισπηλιού βρίσκεται στη θέση «Nησί», στη νότια όχθη της λίμνης της Kαστοριάς. Εντοπίστηκε το 1932, όταν η στάθμη της λίμνης κατέβηκε, και στο σημείο που χώριζε το Nησί από την όχθη της λίμνης φάνηκαν υπολείμματα ξύλινων πασσάλων. Οι συστηματικές ανασκαφές (1992 και εξής) αποκαλύπτουν τα λείψανα ενός εκτεταμένου λιμναίου οικισμού της Νεότερης Νεολιθικής, από τους σημαντικότερους και παλαιότερους του είδους στην Eυρώπη. Οι έρευνες στο Δισπηλιό αποτελούν σταθμό για την αρχαιολογική έρευνα στην Ελλάδα, τόσο λόγω της ιδιαιτερότητας της ανασκαφής, όσο και για τη μελέτη των μορφών κατοίκησης κατά τη Nεολιθική εποχή.
Τα σπίτια του οικισμού, κυκλικά και ορθογώνια, κτίζονται από ξύλο, καλάμια και πηλό πάνω σε ξύλινες πασσαλόπηκτες πλατφόρμες. Στα ζωικά και φυτικά κατάλοιπα καθώς και στα άλλα κινητά ευρήματα της ανασκαφής (κεραμική, εργαλεία, κ.λπ.) καταγράφεται όλο το φάσμα των οικονομικών δραστηριοτήτων των προϊστορικών κατοίκων του Δισπηλιού: γεωργία, κτηνοτροφία, κυνήγι και αλιεία (οστέινα αγκίστρια, ίχνη βάρκας, τριγωνικές αιχμές βελών από οψιανό, κεραμική και ένα λίθινο δακτυλιόσχημο).
Mοναδικές πολιτιστικές πτυχές της κοινότητας του Δισπηλιού αποκαλύπτουν τρεις οστέινες φλογέρες καθώς και μια ξύλινη πινακίδα με εγχάρακτα γραμμικά στοιχεία. H πινακίδα αυτή χρονολογείται με βεβαιότητα στο 5260 π.Χ. και δεν αποκλείεται να αποτελεί μια πρώιμη μορφή γραπτού λόγου, όπως εικάζεται και για παρόμοια σύμβολα χαραγμένα σε πηλό, που βρίσκονται σε οικισμούς της νότιας Βαλκανικής.
Τον Ιούλιο του 1992 άρχισε η δοκιμαστική ανασκαφή στη θέση “Νησί”. Τα ευρήματα της ανασκαφής εντάσσονται σε τρεις κατηγορίες: ευρήματα κινητά, αρχιτεκτονικά και περιβαλλοντολογικά. Στην πρώτη κατηγορία εντάσσονται τα εργαλεία και τα σκεύη, στη δεύτερη οι πασσαλότρυπες και τα άλλα δομικά στοιχεία, και στην τρίτη οι καρποί, τα κόκαλα και άλλα παρόμοια μικροευρήματα. Ένας σημαντικός αριθμός κεραμικών σκευών που παρουσιάζουν μια μεγάλη ποικιλία σχημάτων και είναι κατασκευασμένα, στην πλειοψηφία τους, από τέσσερα διαφορετικά είδη κεραμικής ύλης. Βρέθηκαν αγγεία που σχετίζονται με την τροφοπαρασκευή (μαγειρικά σκεύη), την προσφορά και την κατανάλωση της τροφής καθώς και ένα σύνολο αποθηκευτικών αγγείων που η κατασκευή τους επιβαλλόταν.
Τέλος πρέπει να γίνει αναφορά και σε μια ειδική ομάδα ευρημάτων που αποδίδονται στην ιδεολογική συμπεριφορά των κατοίκων. Και αυτή ακριβώς η συμπεριφορά αντανακλάται κατά την άποψη της επιστημονικής ομάδας σε κατηγορίες ευρημάτων, όπως είναι τα κοσμήματα, τα ειδώλια, τα διακοσμητικά θέματα των αγγείων και κάποιοι ιδιαίτεροι τύποι αγγείων η χρήση των οποίων δεν είναι κατανοητή καθώς και σε ένα μικρό σύνολο των ταφικών ευρημάτων στα οποία έγινε αναφορά παραπάνω και σε δύο ακόμα παιδικές ταφές που βρέθηκαν σε βάθος 80 περίπου εκατοστών και σε έναν αριθμό διάσπαρτων ανθρώπινων οστών που εντοπίστηκαν ανάμεσα στο υπόλοιπο οστεολογικό υλικό του Δυτικού Τομέα. Έως σήμερα έχει δημιουργηθεί μια πολύ σημαντική συλλογή τέτοιων κινητών ευρημάτων που είναι κατασκευασμένα από διαφορετικής προέλευσης υλικά και περιλαμβάνει, εκτός από τις κατηγορίες που ήδη αναφέρθηκαν, τέσσερα αντικείμενα παραγωγής ήχου (μελωδία;) από κόκκαλο και πηλό, τμήμα επεξεργασμένου ξύλου στην επιφάνεια του οποίου έχουν χαραχθεί οριζόντια και κάθετα σημεία που μερικά από αυτά θυμίζουν τα σήματα της Γραμμικής Α γραφής, καθώς και πήλινα και κοκάλινα αντικείμενα με παρόμοια χαράγματα. Όλα εντάσσονται σε δραστηριότητες σχετικές με την «ιδεολογική» ζωή των κατοίκων του οικισμού. Δηλαδή, τις δραστηριότητες εκείνες που δεν έχουν άμεση σχέση ούτε με την οργάνωση του χώρου, ούτε με την οικονομία.